Οι Σοφιστές : ο Πρωταγόρας

Πρωταγόρας

Ως τότε την προσοχή των Ελλήνων φιλοσόφων, την είχε τραβήξει η φύση που τριγυρίζει τον άνθρωπο και το σύμπαν, μέσα στο οποίο ο άνθρωπος υπολογίζεται μόνο σαν ζωικό ον. Όλοι θέλησαν να εξηγήσουν την προέλευση του κόσμου και ο άνθρωπος σαν πνευματικό ον και το ιδιαίτερο δημιούργημά του, ο πολιτισμός, είχαν εξεταστεί μόνο στην τύχη και στα πεταχτά.

Οι διαφορετικές αντιλήψεις του καθενός χωριστά φιλόσοφου για την προέλευση του κόσμου, άρχισε σιγά-σιγά να κλονίζει την εμπιστοσύνη στην ικανότητα του ανθρώπου να γνωρίσει τα αίτια των φυσικών φαινομένων και επικράτησε κάποια κούραση και κάποια επιφυλακτικότητα στις θεωρίες. Έτσι φτάνουμε σε ένα συστηματικό σκεπτικισμό, στο σκεπτικισμό των σοφιστών, που σημαίνει στροφή στον άνθρωπο. Ο όρος σοφιστής στην αρχή είχε καλή σημασία, και σήμαινε το σοφό. Αργότερα όμως φανέρωνε το διαστροφέα των λέξεων και των νοημάτων και τον ικανό χειριστή της σοφιστικής.

Οι σοφιστές, που έζησαν τον 5ον αιώνα, ήταν άνθρωποι πολυμήχανοι, με μεγάλη εγκυκλοπαιδική μόρφωση και μετά τους Μηδικούς πολέμους υπήρξαν οι "κατεξοχήν παιδευταί των νέων". Το κέντρο της διδασκαλίας τους ήταν ο άνθρωπος στον οποίο έστρεψαν ολοκληρωτικά την προσοχή τους.

Τα αντιφατικά συμπεράσματα των διαφόρων φιλοσόφων για τη δημιουργία του κόσμου, τους οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια παρά μόνο υποκειμενική αντίληψη του καθένα, ότι υπάρχουν μόνο "δόξαι" δηλαδή γνώμες για κάθε πράγμα, τις οποίες ο καθένας μπορεί να τις παρουσιάζει όπως τον συμφέρει. Οι σοφιστές ντυμένοι πολυτελώς και διάγοντας εντυπωσιακή ζωή, σαν πλανόδιοι δάσκαλοι, πήγαιναν από πόλη σε πόλη, έπαιρναν πλούσια δίδακτρα για τα μαθήματά τους και προσπαθούσαν να τραβήξουν τους νέους από την οικογένεια και το σχολείο τους, για να τους μυήσουν σε διδάγματα, που, όχι σπάνια, ερχόταν σε αντίθεση με την παλιά παράδοση. Και οι μαθητές τους, όπως λέγει ο Πλάτωνας, λίγο έλειπε να τους σηκώσουν στα χέρια. Τα μαθήματα που δίδασκαν οι σοφιστές ήταν κυρίως η πολιτική αρετή, για τη συμμετοχή των νέων στον πολιτικό βίο, ανώτερες εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, γραμματική, διαλεκτική, αστρονομία, αριθμητική, γεωμετρία κ.ά. Η έρευνα γενικά των σοφιστών στράφηκε στον ανθρώπινο πολιτισμό και πολλές φορές με τα κηρύγματά τους υπέσκαπταν τα θεμέλια της θρησκείας, της πολιτείας και, γενικότερα, όλης της κοινωνίας και τότε ήταν που το όνομά τους δυσφημίστηκε και σοφιστές θεωρούνταν οι άνθρωποι με αμφίβολη σοφία, που την έδιναν στους άλλους με χρήματα, σαν εμπόρευμα. Παρ' όλα αυτά οι σοφιστές έγιναν, αναμφισβήτητα, οι θεμελιωτές της συστηματικής αγωγής των νέων. Οι σπουδαιότεροι σοφιστές ήταν οι εξής:

• Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης (480-410 π.Χ.). Υπήρξε ο πιο δαιμόνιος νους, ανάμεσα στους σοφιστές και έζησε αρκετό καιρό στην Αθήνα. Το σημαντικότερο από τα πολυάριθμα συγγράμματά του είναι το "Αλήθεια ή Καταβάλλοντες" και άρχιζε με τη φράση "Μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος...". Στο σύγγραμμά του "Περί θεών" επιτίθεται εναντίον της θρησκείας και γι' αυτό εξορίζεται σαν άθεος. Ο Πρωταγόρας δεν πίστευε σε απόλυτη θρησκεία, απόλυτη ηθική, απόλυτο δίκαιο και δίδαξε πρώτος τους γραμματικούς κανόνες για ονόματα και ρήματα και τους συντακτικούς για προτάσεις. Τις παιδαγωγικές αρχές του Πρωταγόρα τις βρίσκουμε στο σύγγραμμά του "Περί αρετών". Βασικές του θέσεις ήταν: "Το μάθημα χρειάζεται φυσική ιδιοφυία και άσκηση", "Πρέπει να αρχίσει να μαθαίνει κανείς από νέος" κ.ά.

• Γοργίας ο Λεοντίνος (483-375 π.Χ.). Υπήρξε ο πρώτος δάσκαλος της ρητορικής την οποία εισήγαγε στην Αθήνα και την ανέπτυξε σημαντικά. Γνωστά είναι τα ρητορικά του σχήματα που ονομάστηκαν "Γοργίεια". Σύμφωνα με το Γοργία, η ρητορική είναι η ικανότητα να πείθεις τους άλλους με αυτά που λες, "δημιουργόν πειθούς" όπως έλεγε και ο ίδιος.

• Ιππίας ο Ηλείος. Ήταν ο πιο πολυμαθής από τους σοφιστές και οι γνώσεις του απλώνονταν σε μαθηματικά, αστρονομία, γραμματική, ρητορική, ρυθμική, αρμονία, μυθολογία, λογοτεχνία, ιστορία. Κυρίως δίδασκε μαθηματικά και μουσική.

• Πρόδικος ο Κείος (μέσα του 5ου αιώνα π.Χ.). Ήταν λίγο νεότερος από τον Πρωταγόρα και καταγόταν από την Ιουλίδα της Κέας. Τον διέκρινε μεγάλη ευφράδεια και ήταν περίφημος για τις χαριτωμένες αλληγορίες του. Ασχολήθηκε με γλωσσικές μελέτες και υπήρξε ο ιδρυτής της συνωνυμικής, που ήταν μια καλή προπαίδεια για τη διατύπωση και διάκριση καθαρών λογικών εννοιών.